Η εξουσία, ως επιθυμία και στάση απέναντι στους άλλους – κι όχι ως θέση, είναι μία βασική αιτία εμφάνισης πολλών ψυχολογικών δυσκολιών και παθολογιών, αλλά δυστυχώς δεν έχει ακόμη δοθεί η απαραίτητη προσοχή σε αυτή την σχέση μεταξύ εξουσίας και της επίδρασης της στην ψυχοπαθολογία. Η ανάγκη για εξουσία αποτελεί την πιο διαδεδομένη διαστροφή στην παγκόσμια και διαχρονική ιστορία του ανθρώπου. Η εξουσιαστική σχέση που για να υπάρξει απαιτεί την ύπαρξη ενός εξουσιαστή κι ενός εξουσιαζόμενου βρίσκεται σε κάθε σφαίρα της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Ας επικεντρωθούμε στο πρόβλημα της εξουσίας μέσα στο ζευγάρι.
Πρόβλημα εξουσίας στο ζευγάρι
Όπως σε κάθε άλλη μορφή εξουσιαστικής σχέσης, η εξουσία για να υπάρξει ζητά την συναίνεση του εξουσιαζόμενου αλλά και του εξουσιαστή. Είναι ένα είδος άτυπης και μη λεκτικής συνήθως, συμφωνίας που θεσπίζεται στο ζευγάρι και που εγκαθιδρύεται δίνοντας έναν σαδομαζοχιστικό χαρακτήρα στην σχέση. Η κοινωνία επιδρά καθοριστικά σε αυτή την σχέση καθώς μέσω του ζευγαριού ή της οικογένειας αναπαράγονται κοινωνικά πρότυπα και στερεότυπα. Το ζευγάρι είναι κι αυτό υποκείμενο της εποχής του.
Αλλά ας πάμε και στον ρόλο των ατόμων…
Για να υπάρξει μία ισότιμη σχέση πρέπει και τα δύο μέλη του ζευγαριού να είναι ψυχικά ώριμα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να έχει προηγηθεί η εξατομίκευση του καθένα, αυτό που ονομάζουμε “ενηλικίωση”. Αυτό σημαίνει ότι ο καθένας πρέπει να έχει ήδη καταφέρει να δομήσει την ταυτότητά του χωρίς να χρειάζεται (κρατείστε το ρήμα “χρειάζεται”) τον άλλο. Έτσι ένας κι ένας κάνουν δύο ολόκληρους ανθρώπους που φτιάχνουν ένα ζευγάρι όταν το επιθυμήσουν. Η έννοια του άλλου μισού (ετέρου ήμιση) δεν αναφέρεται στην κάλυψη του κενού σε επίπεδο ενήλικης ταυτότητας αλλά στην ενότητα των δύο ποιοτήτων “αρσενικού-θηλυκού”, animus-anima κατά Γιουνγκ.
Όταν δεν έχει πραγματωθεί η εξατομίκευση, τότε το ένα μέλος τείνει να προβάλλει στον άλλο, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, έναν γονεϊκό ρόλο παραδίδοντάς του την ευθύνη της δικής του ζωής. Σε μία τέτοια περίπτωση η παλινδρόμηση είναι βέβαιη και φυσικά ασυνείδητη. Για να πραγματωθεί, ο άλλος αποδέχεται τον ρόλο του γονιού. Ο γονεϊκός ρόλος όμως είναι η πρώτη μορφή εξουσίας με την οποία ερχόμαστε σε επαφή και όταν κάποιος γίνεται παιδί σε μία σχέση αυτόματα δίνει την εξουσία αυτή στον άλλον.
Στην εξουσία ο ένας χρειάζεται τον άλλον. Δεν τον επιθυμεί, δεν τον επιλέγει συνειδητά… του είναι χρήσιμος. Αυτή η χρηστική σχέση είναι κεντρικής σημασίας και στην εξουσιαστική σχέση όπου ο άλλος εργαλειοποιείται και εξυπηρετεί τους σκοπούς του υποκειμένου. Όταν κάποιος εργαλειοποιείται, χάνει το πρόσωπό του-γίνεται πιόνι, αυτοματοποιείται και χάνει την ανθρώπινή του ιδιότητα. Σε μία τέτοια περίπτωση η βία αποτελεί φυσική συνέπεια αφού μειώνεται η ενσυναίσθηση (την οποία την αισθανόμαστε μόνο αν ο άλλος έχει πρόσωπο). Η βία στην καθημερινή ζωή του ζευγαριού μπορεί να είναι καλυμμένη, να παίρνει διάφορα πρόσωπα, ωστόσο πάντα παράγει πόνο.
Ας πούμε έχετε παρατηρήσει κάποια ζευγάρια που ενώ ο ένας μιλάει στο τηλέφωνο ο άλλος φωνάζει παρεμβαίνοντας και του λέει τι να λέει αδιαφορώντας για το τι ακούει ο συνομιλητής ή πώς μπορεί να νοιώθει ο σύντροφος του;
Αν παρατηρήσουμε τέτοια ζευγάρια μέσα στην καθημερινότητά τους θα δούμε πολλές τέτοιες πτυχές μεγαλύτερης ή μικρότερης έντασης. Το δυσκολότερο είναι ωστόσο να διαπιστώσει και να αποδεχτεί κανείς την δική του επιθυμία για εξουσία πάνω στον άλλον. Λίγα είναι τα ζευγάρια που δεν έχουν εξουσιαστικά στοιχεία στην σχέση τους και είναι τα ζευγάρια που κατορθώνουν πιο εύκολα την αρμονία και την ευτυχία.
Η ίδια η ανισορροπία, όταν υπάρχει, της έλξης και της επιθυμίας ανάμεσα τους (και τα δυο δεν ελέγχονται και δεν ανήκουν στην σφαίρα ευθύνης των υποκειμένων), μπορεί να αποτελέσει έναν εξουσιαστικό παράγοντα μέσα στο ζευγάρι, αλλά και πάλι χρειάζεται την συναίνεση των μελών για να γίνει από ανισορροπία σχέση εξουσίας.
Μορφές εξουσίας σε ένα ζευγάρι βρίσκονται στα παρακάτω πεδία:
- Η οικονομική εξάρτηση του ενός από τον άλλον
- Το στάτους προέλευσης του καθένα από τους δύο (κοινωνικός παράγοντας που χρειάζεται συνειδητή προσπάθεια για να μην παρεμβαίνει)
- Η εκκούσια μη συμμετρία στην σχέση σε κάθε επίπεδο
- Ο χειρισμός που γίνεται στο σεξ
- Όταν οι αποφάσεις παίρνονται μόνο από τον έναν ενώ αφορούν και τους δύο ή την οικογένεια που έχουν δημιουργήσει
- Η άσκηση βίας
- Οι προσβολές (ακόμη περισσότερο όταν γίνονται μπροστά σε τρίτους)
- Τα παιδιά ως μοχλός εξουσίας των γονιών (ιδιαίτερα των γυναικών)
- Ανισότητα στα δικαιώματα και στις υποχρεώσεις
- Άσκηση ελέγχου του ενός πάνω στον άλλον
- Απουσία σεβασμού της ιδιαιτερότητας του άλλου και των προσωπικών επιλογών του
- Παθητική επιθετικότητα όπου προτιμάται κάποιος να “κάνει μούτρα” και να μπει στην σιωπή από το να μπει σε διάλογο
Η φυλετική ανισότητα είναι η πιο οργανωμένη και κοινωνικά θεσμοθετημένη μορφή εξουσίας μέσα στο ζευγάρι. Μία ανισότητα της οποίας τα πατριαρχικά στοιχεία αποτελούν μία από τις πιο συχνές αιτίες διαζυγίου σήμερα. Γιαυτό κυρίως οι γυναίκες συνήθως παίρνουν την απόφαση να χωρίσουν.
Η σχέση εξουσίας μαθαίνεται… Μαθαίνεται από όλους τους θεσμούς σχεδόν και ιδιαίτερα από την οικογένεια. Έτσι, υπάρχουν δύο μορφών οικογένειες. Αυτές με πατριαρχική δομή (που είναι οι πιο συχνές) αλλά και αυτές με μητριαρχική δομή. Οι τελευταίες προέκυψαν από κυρίως οικονομικούς λόγους και είναι οι οικογένειες στις οποίες ο άντρας έλειπε από το σπίτι λόγω δουλειάς. Παράδειγμα αποτελεί η οικογένεια του ναυτικού όπου η γυναίκα κάνει το κουμάντο της οικογένειας και του σπιτιού.
Η γενιά των σημερινών μεσήλικων είναι η γενιά με τα περισσότερα διαζύγια. Κι αυτό γιατί ανάμεσα σε άλλους παγκόσμιους παράγοντες κοινωνικούς και οικονομικούς, στην περίπτωση της Ελλάδας είναι η γενιά μετάβασης ρόλων. Αυτό σημαίνει ότι αυτή η γενιά είναι η πρώτη (στην πλειοψηφία της) που και οι δύο σύζυγοι εργάζονται έξω από το σπίτι και αμοίβονται για την εργασία τους. Αυτή η διάσταση έχει φέρει μεγάλη σύγχυση στους ρόλους, αφού άλλο έχουμε μάθει από την οικογένεια προέλευσης και αλλιώς καλούμαστε να ζήσουμε σήμερα.
Από αυτό το γεγονός προκύπτουν αρκετά προβλήματα στα μέλη του σύγχρονου ζευγαριού. Σεξουαλικά προβλήματα, αισθήματα ανεπάρκειας, καβγάδες είναι μόνο μερικές από τις εκδηλώσεις που μπορεί να σημαδεύουν αυτή τη “γενιά μετάβασης” όπως θα την χαρακτηρίσω κατά την οποία η γυναίκα εργάζεται και δεν κρατά τα οικιακά όπως η προηγούμενη στην πλειονότητά της.
Όταν δύο άνθρωποι έρχονται σε επαφή για να γίνουν ζευγάρι τείνουν να αναπαράξουν (εκτός κι αν έχουν κάνει θεραπεία) τους ρόλους όπως τους έμαθαν από το σπίτι τους. Αν και οι δύο ήταν σε πατριαρχικές οικογένειες προέλευσης τότε θα συνεχίσουν στο ίδιο σχήμα και παρά την εξουσιαστική δομή θα υπάρχει αρμονία γιατί και οι δυο συναινούν θεωρώντας φυσικές τις θέσεις που παίρνουν. Το ίδιο και αν προέρχονταν από μητριαρχικές οικογένειες. Το μεγάλο πρόβλημα ανταγωνισμού στο ζευγάρι έρχεται όταν ο ένας προέρχεται από πατριαρχική και ο άλλος από μητριαρχική οικογένεια. Ωστόσο, αυτή είναι και η περίπτωση που μπορεί να επιτευχθεί μία σχέση ισοτιμίας μεταξύ τους, εφόσον είναι αρκετά ώριμοι να δουν ότι αυτό είναι προς όφελος και των δύο αλλά και της σχέσης τους.
Λίγες οικογένειες προέλευσης δεν είχαν εξουσιαστικά στοιχεία. Κι αυτό είναι προϊόν κοινωνικοοικονομικών και πολιτισμικών παραγόντων, όπως είπαμε, που δεν έχουν να κάνουν τόσο με την ευθύνη των μελών. Ωστόσο σήμερα αν ένα ζευγάρι θέλει να είναι ευτυχισμένο μπορεί να κόψει την αλυσίδα του φαύλου κύκλου διαιώνισης της εξουσίας στην σχέση του, αρκεί να του είναι συνειδητά τα οφέλη από μία τέτοια υπέρβαση όπου ο ένας δεν θα καπελώνει τον άλλον.