Αν ήταν πρωταγωνίστρια σε ένα παραμύθι, θα ήταν η κακιά μητριά… είναι και θα είναι η αιώνια αγαπημένη των ποιητών, μετά την αγάπη… είναι αυτή με την οποία έρχονται αντιμέτωποι άπαντες αναλυόμενοι αργά ή γρήγορα… είναι ένα από τα συνηθέστερα συστατικά δόμησης των δυναμικών αρκετών οικογενειών και θρησκειών … είναι η ενοχή και έχει κάποιους πολύ καλούς φίλους: την αυτοταπείνωση, την ηθική, τον εγκλωβισμό την θηματοποίηση και την αυτοτιμωρία. Αυτές τις φιλίες (ή λυκοφιλίες) της ενοχής θα προσπαθήσουμε να αγγίξουμε… με πιο δύσκολο στόχο μας την απενοχοποίηση του αισθήματος της ενοχής σε κάποιες εκφάνσεις της!
Τι είναι η ενοχή;
Η ενοχή θα μπορούσε να παρομοιαστεί είτε ως μία είναι αλυσιδωτή αντίδραση είτε ως μία αλυσίδα. Όταν βρισκόμαστε στο χείλος ενός γκρεμού είναι καλό να είμαστε δεμένοι με μια αλυσίδα από κάτι στέρεo. Kάπως έτσι θα παρομοίαζα τους ηθικούς κανόνες, με τους οποίους όλοι λίγο ως πολύ μεγαλώνουμε προκειμένου να μην βλάπτουμε τον εαυτό μας και τους γύρω μας. Και το ρήμα “βλάπτω” είναι αυτό που δημιουργεί πολλές παρεξηγήσεις και αργότερα πολλούς ενοχικούς ενήλικες.
Σύμφωνα με τους ηθικούς κανόνες με τους οποίους μεγάλωσα, δεν πρέπει να βλάψω κάποιον, γιατί αν το κάνω θα ντραπώ, η ντροπή θα γεννήσει ενοχή και η ενοχή θα με κάνει κυριολεκτικά να υποφέρω. Βλάπτω, όμως, σημαίνει κλέβω, χτυπάω, σκοτώνω, μειώνω, εκδικούμαι, αδικώ. Δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση του χαλάω το χατίρι ή δεν κάνω τα πράγματα όπως τα θέλει ο άλλος. Έως ένα βαθμό, λοιπόν, η αλυσίδα της ενοχής έχει προστατευτικό ρόλο ή επανορθωτικό, γιατί ακόμα κι αν βλάψω κάποιον, νιώθοντας ενοχή, τις περισσότερες φορές μπορώ να επανορθώσω με άπειρους τρόπους, ακόμη και με ένα ειλικρινές συγγνώμη.
Όταν όμως η αλυσίδα δεν μας δένει στην απειλή ενός γκρεμού, αλλά κατά τη διάρκεια όλης της ανήλικης και ενήλικης ζωής μας, τότε ποια ζωή ζούμε και ποιο δρόμο διαβαίνουμε, αφού δεν μπορούμε να κάνουμε βήμα; Η μεγαλύτερη ενοχή πηγάζει από δύο φράσεις που ακούσαμε κατ’ εξακολούθηση ως παιδιά και δόμησαν το επίκτητο χαρακτηριστικό του ενοχικού ανθρώπου: «είσαι κακό παιδί ή μπορούσες και καλύτερα» και «πόσα έκανα για σένα κι εσύ, αχαριστία!».
Από μικρά παιδιά μαθαίνουμε πως για να κάνουμε χαρούμενους τους γονείς μας πρέπει να κάνουμε αυτό που θέλουν με τον τρόπο που το θέλουν. Πολλοί γονείς θα πουν «όχι αυτό που θέλω, αλλά αυτό που είναι σωστό», επειδή όμως το «σωστό» το ορίζει ο ενήλικας – γονιός – θεός του παιδιού, μεταφράζεται αυτόματα στην ψυχή του παιδιού ως το «θέλω» του. Το παιδί κάποια στιγμή θα μεγαλώσει, θα μπει σε μία παρέα και για να είναι αρεστό και αποδεκτό θα κάνει τα πράγματα όπως θέλουν οι γύρω του. Αργότερα, ενήλικας πια θα αποζητά τον εαυτό του στα «θέλω» των άλλων, για τα δικά του ούτε λόγος. Κι αν τον ρωτήσεις αυτόν τον ενήλικα γιατί κάνει όσα κάνει αφού παραπονιέται, κουράζεται, αγανακτεί θα σου απαντήσει αφοπλιστικά «μα, έχουν την ανάγκη μου, δεν μπορώ να τους αφήσω», ενώ η πραγματική φράση είναι «έχω ανάγκη να κάνω τα πράγματα όπως μου ζητούνται για να μπορώ να ανήκω κάπου».
Εγκλωβισμός, αυτοτιμωρία κι ένας κρατημένος θυμός που αν εκφραστεί θα γίνει σεισμός. Για να μην είμαστε υπεύθυνοι, λοιπόν, και για άλλα θύματα και έχουμε και επιπλέον ενοχές, το στρέφουμε σε εμάς και αντιμετωπίζουμε σαν καλά παιδιά την αυτοκαταστροφικότητα μας, κάνοντας κατ’ εξακολούθηση επιλογές που θα οδηγήσουν στην επιβεβαίωση του κανόνα «τόσα έκανα για σένα κι εσύ…», την κατάθλιψη ή των εσωτερικό σεισμό που λέγεται κρίσεις πανικού.
Ένα καλό παιδί δεν λέει όχι. Κάνει το σωστό όσο πιο τέλεια μπορεί και φυσικά ενοχοποιείται που δεν το έκανε τόσο τέλεια όσο έπρεπε, γιατί πάντα αυτό που πρέπει είναι μεγαλύτερο από αυτό που κάνουμε. Δεν χαλάει χατίρι, γιατί η ευτυχία των άλλων είναι στόχος και αυτοπραγμάτωση! «Δεν έχω ανάγκη εγώ, οι φίλοι μου, η οικογένεια μου, όλοι εσείς να ‘στε καλά», ενώ η πραγματική φράση είναι «δεν ξέρω ποιες είναι οι ανάγκες μου κι αφού έχω μάθει να καλύπτω τις δικές σας, καλά είμαι». Αυτοταπείνωση και θυματοποίηση.
Κι αφού κάναμε τόσο λόγο για την ενοχή, να προσθέσω κι εγώ το λιθαράκι μου: η μεγαλύτερη ενοχή που θα νιώσεις είναι: αν περάσει η ζωή και δεν ξέρεις ποιος πραγματικά είσαι, γιατί την ξόδεψες μαθαίνοντας όλους τους άλλους, αν δεν κυνήγησες τα όνειρά σου γιατί βοηθούσες άλλους να πραγματοποιήσουν τα δικά τους, αν ανακαλύψεις δηλαδή πόσο ψεύτικη ήταν αυτή η αλυσίδα.